ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΑ: ΠΡΟΑΙΩΝΙΑ ΑΝΟΙΧΤΗ ΡΩΓΜΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ (μέρος δεύτερο)

Του Αντώνη Σπ. Βασιλάκη

«Αφήστε τις αρχαιότητές μας μέσα στη γη, ώστε οι αρχαιολόγοι να μπορέσουν να τις βρουν το έτος 10.000 μετά Χριστόν – όταν οι Έλληνες και οι πολιτικοί τους θα έχουν μάθει να δείχνουν περισσότερο σεβασμό για την ιστορία τους».

Μιχάλης Τιβέριος, ακαδημαϊκός.

• Σύνδεση με το προηγούμενο:

(Αναφερθήκαμε  στο  προηγούμενο  σημείωμά  μας  στην  έννοια  και στην  ιστορική  εξέλιξη  της  αρχαιοκαπηλίας, και αναφέραμε διάσημες αρχαιοκαπηλίες με εικόνες. Στο σημερινό σημείωμα θα αναφερθούμε στην αντιμετώπιση της κατά τις τελευταίες δεκαετίες)

• Θεσμικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση της αρχαιοκαπηλίας

Νόμος 3658/2008

Μετά τη ρύθμιση των εκκρεμών ζητημάτων της προστασίας της Πολιτιστικής κληρονομιάς που επιδιώχθηκε με την ψήφιση του νέου αρχαιολογικού νομού 3028/2002, προέκυψε η ανάγκη να εκσυγχρονιστεί και το θεσμικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση της αρχαιοκαπηλίας στην Ελλάδα. Αυτό έγινε με το νέο νόμο 3658/2008, που βασίστηκε στο αντίστοιχο ιταλικό θεσμικό πλαίσιο, το σημαντικότερο και πιο αποτελεσματικό μοντέλο παγκοσμίως.

• Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών

Η κύρια πρόβλεψη του νέου νόμου ήταν η θέσπιση αυτοτελούς και εξειδικευμένης υπηρεσιακής μονάδας: της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών, που υπάγεται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Στον προηγούμενο νόμο την αρμοδιότητα αντιμετώπισης της αρχαιοκαπηλίας είχε ένα τμήμα της Διεύθυνσης Μουσείων στην κεντρική υπηρεσία του ΥΠΠΟ και η Εφορεία Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών συλλογών, που είχαν έντονα και τεκμηριωμένα επικριθεί για επιχειρησιακή ανεπάρκεια.

Αρμοδιότητα της νέας διεύθυνσης είναι η προστασία των πολιτιστικών αγαθών από κάθε παράνομη δραστηριότητα. Μέσα για το σκοπό αυτό είναι η αναζήτηση, η τεκμηρίωση της προέλευσης και διακίνησης, και η διεκδίκηση κινητών μνημείων, τα οποία είναι προϊόντα κλοπής,  υπεξαίρεσης, παράνομης ανασκαφής, ή έχουν παράνομα διακινηθεί στο εξωτερικό ή στο εσωτερικό. Και όλα αυτά να γίνονται σε συνεργασία με αντίστοιχους ευρωπαϊκούς και διεθνείς φορείς. Για την εκπλήρωση του σκοπού της οφείλει να συνεργάζεται στενά με ολες τις αρχές της χωράς: εισαγγελικές, τελωνειακές, διωκτικές, ενώ ολες οι δημόσιες αρχές και υπηρεσίες, τα νομικά πρόσωπα, οι οργανισμοί της αυτοδιοίκησης, όλος ο δημόσιος τομέας και τα αναγνωρισμένα ιδιωτικά μουσεία οφείλουν να της παρέχουν στοιχεία και να τη συνδράμουν. Καινοφανής είναι η διάταξη για υποχρέωση του προσωπικού του ΥΠΠΟ να συνδράμει τις διωκτικές αρχές οποιαδήποτε στιγμή ακόμη και πέρα από το ωράριο υπηρεσίας. Ας σημειωθεί όμως ότι η καθιερωμένη λέξη «αρχαιοκαπηλία» δεν υπάρχει επίσημα στο όνομα της υπηρεσίας.

• Τμήμα Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας της Ελληνικής Αστυνομίας

H Ελληνική Αστυνομία διαθέτει έναν αξιωματικό από το Τμήμα Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας (επίσημα «Πολιτιστικής Κληρονομίας») της Ασφάλειας Αττικής, ως σύνδεσμο για τη διασφάλιση της συνεργασίας των δυο φορέων. Κατά το νόμο η διάρκεια της διάθεσης είναι τα 3 χρόνια, γεγονός που αποδυναμώνει και πισωγυρίζει το έργο, αφού όταν έρχεται η ώρα να αποδώσει ύστερα από την εμπειρία του ο σύνδεσμος πρέπει να αντικατασταθεί. Οι αιτίες της αποτυχίας στην καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας ως τότε αποδίδονταν α) στο γεγονός ότι οι αρχαιολογικοί χώροι είναι –και εξακολουθούν να είναι ακόμη σήμερα - αφύλακτοι, β) ότι δεν υπάρχουν κονδύλια για την κάλυψη του κενού αυτού και γ) η ανεπαρκής στελέχωση του Τμήματος Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας της Αστυνομίας. Πριν από 10 χρόνια το Τμήμα στην Αθήνα διέθετε 20 άτομα και άλλα 5 διέθετε το αντίστοιχο στη Θεσσαλονίκη. Στην υπόλοιπη χώρα δεν υπηρετούσε κανένας.  Ως σύγκριση αναφέρεται ότι μόνο στη Ρώμη υπήρχαν 300 άτομα στο αντίστοιχο Τμήμα. Η οργανωτική δομή της προστασίας των πολιτιστικών αγαθών είναι περιθωριοποιημένη και υποβαθμισμένη, αφού στην επίσημη ονομασία δεν αναφέρεται ο καθιερωμένος όρος «αρχαιοκαπηλία».

• Απουσία Λιμενικού Σώματος

Πρόβλημα είναι το γεγονός ότι από το 2005 κι ύστερα έχει αδυνατίσει η προστασία των Ενάλιων αρχαιοτήτων, αφού στο Λιμενικό σώμα δεν προβλέπεται αντίστοιχος σύνδεσμος. Μετά την απελευθέρωση της υποβρύχιας δραστηριότητας – κάτω από την πίεση των ξενοδοχοτουριστικών παραγόντων – οι ενάλιες αρχαιότητες είναι στο έλεος των ανεξέλεγκτων ελεύθερων καταδύσεων. Λίγες περιοχές έχουν χαρακτηριστική θαλάσσια αρχαιολογικά πάρκα. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο ότι η παράνομη δραστηριότητα εξαγωγής αρχαίων ακολουθούν την θαλάσσια οδό του Ιόνιου πελάγους προς την Ιταλία και από εκεί στη Γενεύη, όπου γίνεται το διεθνές ξέπλυμα των αρχαιοτήτων.

• Ελληνική Αγροφυλακή («Οικολογική Αστυνομία» ή «Αστυνομία Υπαίθρου»)

Η αγροφυλακή ήταν το πέμπτο σώμα Ασφαλείας πριν από το 1980 (Αστυνομία, Χωροφυλακή, Αγροφυλακή, Πυροσβεστική, Λιμενικό Σώμα). Τα τρία πρώτα συγχωνεύθηκαν στην Ελληνική Αστυνομία, ενώ τα άλλα δυο εξακολούθησαν να υπάρχουν. Στην πραγματικότητα η Αγροφυλακή καταργήθηκε και ξαναϊδρύθηκε πριν από λίγα χρόνια, αλλά … χωρίς αρμοδιότητες. Στο παρελθόν επιτηρούσε την ύπαιθρο χώρα  και παρείχε χρήσιμες πληροφορίες στις άλλες διωκτικές αρχές.

1. Οι δίδυμοι κούροι της Κορίνθου ανακαλύφθηκαν από αρχαιοκάπηλους στο χωριό Κλένια του Δήμου Τενέας Κορίνθου και κατασχέθηκαν τη στιγμή που ετοίμαζαν την εξαγωγή τους στο εξωτερικό. Η τιμή που είχε συμφωνηθεί ήταν 10 εκατομμύρια ευρώ.

2. Τα δυο αρχαϊκά αγάλματα είναι εξαιρετικής τέχνης, φιλοτεχνημένα από μάρμαρο Πάρου, με τεχνοτροπικές ομοιότητες στη δομή του σώματος και στον τρόπο επεξεργασίας των λεπτομερειών τους, που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ηθελημένα ο γλύπτης τους έπλασε πανομοιότυπους. Σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο Κορίνθου.

3. Ο ξενιτεμένος από το 1854 στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου «αδελφός» τους, γνωστός ως «κούρος της Τενέας».

(οι λεζάντες αντιστοιχούν στις εικόνες από τα αριστερά προς τα δεξιά)

• Απουσία ειδικού εισαγγελέα  και άλλες σχετικές επιτελικές υπηρεσίες

Ας σημειωθεί ότι αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στη γειτονική Ιταλία, το νόμο της οποίας αντιγράψαμε, στην Ελλάδα δεν προβλέπεται ειδικός εισαγγελέας για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. 

Στο Υπουργείο Πολιτισμού υπάρχει εννεαμελής επιτροπή εμπειρογνωμόνων  στην οποία μετέχει και ο Προϊστάμενος του Τμήματος δίωξης Αρχαιοκαπηλίας της Αστυνομίας.

Επίσης, υπάρχει τριμερής Διυπουργική επιτροπή για το συντονισμό των θεμάτων πολιτιστικής κληρονομίας από τους υπουργούς Εσωτερικών, Δικαιοσύνης και Πολιτισμού. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη δραστηριοποίησή της.

• Απολογισμός από την εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου κατά της αρχαιοκαπηλίας

Παρά τις αγαθές προθέσεις των νόμων – όλοι οι νόμοι έχουν αγαθές προθέσεις, αλλά η εφαρμογή τους σκοντάφτει σε υπαρκτές πραγματικότητες της χώρας – τα αποτελέσματα είναι πενιχρά, δυστυχώς και τα προβλήματα εξακολουθούν να υπάρχουν. Μια ματιά σε υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας που έχουν έρθει στο φως μόνο τα τελευταία δέκα χρόνια επιβεβαιώνει την απαισιόδοξη διαπίστωση. Πριν αναφέρουμε κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις οφείλουμε μια τιμητική αναφορά σε ένα πρόσωπο του καταγράφτηκε ως ο πιο αποτελεσματικός διώκτης των αρχαιοκαπήλων:

• Ο αστυνόμος †Γιώργος Γληγόρης

Κρίνω σκόπιμο να αναφερθώ στην προσφορά ενός προσώπου, που τίμησε την ιδιότητα του ως διώκτη της αρχαιοκαπηλίας, ενός αξιωματικού που δεν ζει πια. Είχα τη σπάνια τύχη να τον γνωρίσω σε μια αποστολή του στην Κρήτη. Ο αστυνόμος Γιώργος Γληγόρης υπηρέτησε προϊστάμενος στο Τμήμα δίωξης της Αρχαιοκαπηλίας στη Γενική Ασφάλεια Αττικής. Συνέδεσε την εκεί παρουσία του με κάποιες από τις μεγαλύτερες επιτυχίες στον τομέα πάταξης της αρχαιοκαπηλίας, και με την επιστροφή στην Ελλάδα πολλών αρχαιοτήτων που είχαν βγει παράνομα έξω και στόλιζαν ξένα μουσεία και συλλογές.

4 Τμήμα μαρμάρινης σαρκοφάγου που ταύτισε ο Χρ. Τσιρογιάννης στην Royal-Athena Galleries, τη δεύτερη μεγαλύτερη γκαλερί στον κόσμο, στην Νέα Υόρκη τον Ιανουάριο του 2017 και επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα. Εδώ, το τμήμα της σαρκοφάγου όπως παρουσιαζόταν προς πώληση στη γκαλερί.

5 Κορμός ρωμαϊκού αγάλματος, αντίγραφο πρωτότυπου έργου του Πολύκλειτου. Από τη συλλογή του Yves Saint Laurent στη δημοπρασία του οίκου Christie’s στο Λονδίνο το 2013

6 Αττικός μελανόμορφος αμφορέας που βρέθηκε σε κατάλογο του οίκου δημοπρασιών Christie's τον Ιούλιο του 2016 και ταυτοποιήθηκε από τον Χ. Τσιρογιάννη. Το υπουργείο είχε αναφέρει πως θα τον διεκδικήσει.

7 Μαρμάρινο άγαλμα της ελληνορωμαϊκής περιόδου (1ος αι. π.Χ.), αντίγραφα πρωτότυπου έργου του Πραξιτέλη, με προέλευση από την Αρκαδία. Κατασχέθηκε σε οικία κυκλώματος αρχαιοκαπήλων, στο οποίο μετείχε αρχιφύλακας του Τμήματος Δίωξης αρχαιοκαπηλίας.

Όταν ανέλαβε το πόστο του άνοιξε φακέλους που για χρόνια δεν είχε ακουμπήσει κανείς. Ο πιο διάσημος φάκελος ήταν του ιδιωτικού Μουσείου Γκετί στο Λος Άντζελες, από το οποίο με συντονισμένες ενέργειες του Γιώργου Γληγόρη επαναπατρίστηκαν τότε ένα χρυσό μακεδονικό στεφάνι, μια μαρμάρινη αττική λήκυθος, ένας χάλκινος μακεδονικός κρατήρας. Μεγάλη επιτυχία ήταν η αποκάλυψη της υπόθεσης-σκανδάλου της νήσου Σχοινούσας – των Σάιμς και Μιχαηλίδη, που εκδικάζεται μόλις τώρα, 12 χρόνια μετά την αποκάλυψή του. Ακόμη βρήκε αδήλωτες αρχαιότητες στην έπαυλη της Μάριον Τρου, διευθύντριας του Μουσείου Γκετί στην Πάρο. Ο Γληγόρης συνεργάστηκε με ομόλογους του στην Ιταλία και στη Γερμανία. Ο μεθοδικός, ήρεμος και ψύχραιμος διώκτης της αρχαιοκαπηλίας άφησε τις καλύτερες αναμνήσεις στον τομέα του. Όταν έφτασε να ακουμπήσει υψηλά ιστάμενα πρόσωπα στην αθηναϊκή ελίτ, που ασκούσαν ή είχαν σχέση με αρχαιοκαπηλικές δραστηριότητες «ανταμείφθηκε» με δυσμενή τοποθέτηση στη Λευκάδα και ύστερα από λίγο σκοτώθηκε σε ένα «περίεργο» δυστύχημα στη δυτική Ελλάδα. Ο ίδιος είχε δηλώσει:

«Η απάντηση πρέπει να είναι η άμεση, χωρίς γραφειοκρατία και χρονοτριβή, προσωπική και ειλικρινής συνεργασία μεταξύ Ελλήνων, Ιταλών, Γερμανών, Ελβετών, Κυπρίων, Αμερικανών και άλλων αστυνομικών. Αυτή η αντίληψη δράσης μπορεί να κάνει τη διαφορά και να εξαρθρώσει τα κυκλώματα… Ένας Έλληνας αγρότης πουλάει σε Ιταλό μαφιόζο που συνεργάζεται με Ελβετό έμπορο και πουλάνε μέσω βρετανικού οίκου δημοπρασιών τα κλεμμένα αρχαία σε ιδιωτικό αμερικανικό μουσείο ή σε συλλέκτη στην Ιαπωνία».

8. Το χρυσό στεφάνι από αρχαιοκαπηλία στην Αμφίπολη, που, που αγοράστηκε από το μουσείο Γκετί τον Ιούλιο του 1993 αντι ενός εκατομμύριου 150 χιλιάδων δολαρίων. Επαναπατρίστηκε το 2007 με ενέργειες του υπουργείου Πολιτισμού στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (αν και οι Αμφιπολίτες το ήθελαν στον τόπο τους!)

9. Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη ρωμαϊκών χρόνων απο τα Γιαννιτσά

10. Μυκηναϊκά πήλινα αγγεία και ειδώλια απο την Αργολίδα

11. Περίτεχνα χρυσά κοσμήματα και ημιπολύτιμοι λίθοι της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου, που εντοπίστηκαν σε σοφίτα σπιτιού στην Αλεξάνδρεια Ημαθίας.

• Ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσιρογιάννης

Είναι αρχαιολόγος που έχει τάξει ως σκοπό της δουλείας του την έρευνα με σκοπό την ταύτιση κλεμμένων αρχαίων που έχουν κλαπεί και βρίσκονται σε ξένα μουσεία και ιδιωτικές συλλογές, με σκοπό τον επαναπατρισμό τους. Εργάστηκε λίγα χρόνια στην Ελλάδα στη δεκαετία του 2000. Σήμερα εργάζεται στη Βρετανία. Συνεργάστηκε με τον αστυνόμο Γληγόρη στην υπόθεση-σκάνδαλο αρχαιοκαπηλίας της Σχοινούσας και της Μάριον Τρου. Συνεργάζεται και με τις αρμόδιες ιταλικές αρχές, ενώ οι ελληνικές αρχές τον «έχουν στο περιθώριο». Η τελευταία επαφή του με επίσημο πρόσωπο της ελληνικής αρχαιολογικής υπηρεσίας ήταν όχι η αποδοχή της πρότασης του ιδίου για δωρεάν συνεργασία του με την υπηρεσία, αλλά η σύσταση που του έγινε να μη δίνει πληροφορίες στους Έλληνες δημοσιογράφους για τα ευρήματα του! Ο ίδιος συνεχίζει τις έρευνές του και έχει ταυτίσει εκατοντάδες κλεμμένα παράνομα αρχαία σε ξένα μουσεία και συλλογές. Έχει δηλώσει: «Στην Ελλάδα, οι παράνομες ανασκαφές ανθίζουν» … από τη μελέτη των κατασχεθέντων αρχείων των αρχαιοκάπηλων, προκύπτει ότι «η Αττική, η Βοιωτία, η Αργολίδα και η Κορινθία, η Μεσσηνία, η Φθιώτιδα, η Θεσσαλία έχουν κυριολεκτικά ρημαχτεί. Αν δούμε .. υποθέσεις του τμήματος δίωξης αρχαιοκαπηλίας τα τελευταία 10-15 χρόνια, αποκαλύπτεται ότι η αρχαιοκαπηλία οργίαζε και συνεχίζει να οργιάζει, και μετά την κρίση ειδικά, σε όλη την επικράτεια… Έχουμε αρχαιοκαπηλία σε χώρους που δεν είχαν εντοπιστεί αρχαιολογικά, αλλά και σε κηρυγμένους επίσημους αρχαιολογικούς χώρους…».

12. Αρχαία αντικείμενα και εικόνες από την Αττική, αρχαιοκαπηλία 2016.

13. Μινωικός χάλκινος επίχρυσος κούρος (1600-1500 π.Χ.) που κατασχέθηκε σε αρχαιοκάπηλους στη Σητεία το 2016. Η αξία του εκτιμήθηκε σε 1.300 ευρώ.

14. Μαρμάρινο μικρό ανδρικό άγαλμα με βρέφος, από τη Μελιταία Φθιώτιδας, τέλους 4^ου αι., από αρχαιοκαπηλία του 2016

*                           *                           *

Χαρακτηριστικό είναι ότι η αρχαιοκαπηλία είναι ο τρίτος παράγοντας πλουτισμού μετά τα ναρκωτικά και το εμπόριο όπλων. Σε αντίθεση όμως με τους εμπόρους των ναρκωτικών και όπλων, τα άτομα που εμπλέκονται στο εμπόριο αρχαίων αντικειμένων και προϊόντων λαθρανασκαφών με επίκεντρο την Ελλάδα, μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού. Διακινούν τεράστια ποσά, έχουν κάνει λαμπρές σπουδές κυρίως στην αρχαιολογία, διατηρούν ισχυρές διασυνδέσεις με την «υψηλή κοινωνία», δεν διαθέτουν «εθνική ταυτότητα» και περιβάλλονται από το «καθεστώς της νομιμότητας».

Προϊόντα λαθρανασκαφών, ή κλεμμένα αντικείμενα από αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, τροφοδοτούν ένα παράνομο εμπόριο, με τζίρο εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων, που διακινεί αρχαιολογικούς θησαυρούς σε όλο τον κόσμο. Η Ελλάδα είναι ανάμεσα στις χώρες που έχουν δει την πολιτιστική κληρονομιά τους να λεηλατείται, με κλεμμένες αρχαιότητες να βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ συχνό είναι το φαινόμενο να εμφανίζονται ελληνικά αρχαία αντικείμενα προς πώληση σε οίκους δημοπρασιών. Ωστόσο, η ταύτιση και η ανάκτηση των κλεμμένων αρχαιοτήτων είναι μια μακρά και δύσκολη διαδικασία, όπως ήδη αναφέραμε.

Συγκεφαλαιώνοντας, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η ταπείνωση και η εξαθλίωση των χωρών, που είχαν την τύχη να έχουν ακμάσει στα εδάφη τους λαμπροί πολιτισμοί στην αρχαιότητα, αποτέλεσε επί αιώνες τη βασική πολιτική των δυτικών ιμπεριαλιστικών και καπιταλιστικών δυνάμεων. Οι χώρες αυτές, στις οποίες δυστυχώς εντασσόμαστε είναι η Ελλάδα, η Κύπρος, η Τουρκία, και όλες οι βαλκανικές, οι παρευξείνιες και οι αραβικές χώρες με ενδοτικές και αδύνατες πολιτικά κυβερνήσεις. Η ενσωμάτωση των κυρίαρχων πολιτικά και οικονομικά τάξεων των χωρών αυτών, αλλά και η ολιγόχρονη περίοδος ανεξαρτησίας τους από πολυαιώνιες κατοχές από αυτοκρατορίες, προσφέρει στο διεθνές κεφάλαιο την ευκαιρία να συνεχίζει ανενόχλητο να απομυζά την ψυχή και το αίμα των αδύνατων της γης. 


Ο Αντώνης Σπ. Βασιλάκης είναι αρχαιολόγος