Ο ΛΟΙΜΟΣ ΤΟΥ 1592-1595 ΣΤΟΝ ΧΑΝΔΑΚΑ: ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΣΚΕΨΕΙΣ

Του Αντώνη Σπ. Βασιλάκη*

Η πανδημία του κορονοϊού ήταν αφορμή να αναστοχαστούμε ανάλογες περιπτώσεις στην ιστορία μας. Σε προηγούμενο σημείωμα σχολιάσαμε τον λοιμό του 430 π.Χ. στην Αθήνα, στον οποίο πέθανε ο Περικλής. Τον λοιμό, που ήταν πανδημία τυφοειδούς πυρετού, όπως έδειξε η ανάλυση των νεκρών σε ομαδικό τάφο 150 ατόμων στον Κεραμικό περιγράφει ο ιστορικός Θουκυδίδης.

Στη σημερινή παρουσίαση θα αναφερθώ στον λοιμό, ακριβέστερα στην πανώλη του 1592-1595 στον Χάνδακα. Πήγες για το θανατικό αυτό αποτελούν ένα πεζό κείμενο, η «Κρητική Διήγησις για το μεγάλο θανατικό από πανόκλα του 1592-1595» και οι αναφορές των Βενετών αξιωματούχων,  ιδιαίτερα η έκθεση του διοικητή του Χάνδακα Φίλιππου Πασκουαλίγου, που σώζεται στα αρχεία της Βενετίας.

Α. Η «Κρητική διήγηση για το θανατικό». Το «Μεγάλον θανατικόν από πανόκλα (1592-1953). 

Ο ανώνυμος συγγραφέας δίνει σε πεζό λόγο ένα σύντομο χρονικό του λοιμού («πανόκλα και καρμπά») στον Χάνδακα τονίζοντας ότι: «Ταύτα εισί τα γεννήματα της αμαρτίας». Η «Διήγηση» γράφτηκε πιθανόν μετά τον Αύγουστο του 1593, όταν το θανατικό είχε υποχωρήσει και δεν αναφέρει την επανεμφάνιση του τα επόμενα χρόνια . 

Τα χρονικά ορόσημα του λοιμού, κατά τη «Διήγησιν», ήταν οι μέρες του Πάσχα 1592 (τέλος Μάρτιου) και ο Δεκαπενταύγουστος του επόμενου χρόνου 1593. Η Διήγησις δίνει πολλές λεπτομέρειες για το θανατικό, που επιβεβαιώνονται από την αρχειακή έρευνα (βλέπε παρακάτω), αλλά τα χρονικά ορόσημα είναι συμβολικά: Θέλει να τονίσει τη σχέση του Θεού με τους πιστούς: ο λοιμός χτύπησε τη Μεγαλοβδόμαδα (Πάθη του Χριστού) και σταμάτησε με τη μεσιτεία της Παναγίας ενάμιση χρόνο μετά.

Περιγράφεται ο αποκλεισμός της πόλης μέσα στα τείχη και ο εγκλεισμός των κατοίκων μέσα στα σπίτια. Η αγορά των αγροτικών προϊόντων που ήταν στο φόρο (=αγορά), στο κέντρο της πόλης μεταφέρθηκε στην Πύλη του Ιησού (Καινούργια Πόρτα). Το πολύ δημοφιλές πανηγύρι της Αγίας Αικατερίνης δεν γιορτάστηκε. Πέθαναν γιατροί και ιερείς, οι νεκροί έμεναν άταφοι, γίνονταν κλοπές στα σπίτια. Ο θάνατος δεν έκανε διακρίσεις: πέθαναν ποβολάνοι (κάτοικοι της πόλης) πολλοί, πλούσιοι και πένητες. Αναφέρει τη διάσωση της πόλης από επίθεση των Τούρκων, αλλά δεν επιβεβαιώνεται από τα αρχεία.

Β. Η πανώλη του 1592-1595 στην αρχειακή έρευνα.

Ο λοιμός ήρθε στο φως, με όλες τις λεπτομέρειές του, από έρευνα στα κρατικά αρχεία της Βενετίας. Βασικές πηγές πληροφοριών είναι το αρχείο του Δούκα της Κρήτης και η αλληλογραφία των αξιωματούχων της πόλης με τη Γερουσία. Ο διοικητής του Χάνδακα Φίλιππος Πασκουαλίγος περιέγραψε σε αναφορές του κάθε λεπτομέρεια της πανώλης. Η πανδημία της πανούκλας, μαζί με τα διαλείμματα ύφεσης, είχε διάρκεια περίπου 4 χρόνια. 

1. Το χρονικό του λοιμού

1592, Ιανουάριος 28.   Ένα καράβι έφερε το θανατικό από την Πόλη, με φορέα τον ναύτη Λορέντζο, που πέθανε λίγες μέρες μετα την άφιξή του, ενώ μεταφερόταν στο Λοιμοκαθαρτήριο. Πέθαναν και τρία μέλη της οικογένειας του. Κανένα άλλο κρούσμα δεν παρουσιάστηκε για ενάμιση μήνα (ή δυο μήνες).

Μάρτιος, τελευταίο δεκαήμερο. Αναπάντεχα, τη Μεγαλοβδόμαδα και πριν προλάβουν να ληφθούν μέτρα, το θανατικό έπληξε βαριά την πόλη. Οι στρατώνες του Αγίου Γεωργίου (κτίριο Νομαρχίας), του Αγίου Ανδρέα (στον ομώνυμο παραθαλάσσιο προμαχώνα) και του Δερματά (στην περιοχή της ομώνυμης πύλης), ήταν η αρχικές εστίες. Ταχύτατα εξαπλώθηκε στην περιοχή του Κατσαμπά, 1 χλμ. ανατολικά από την πόλη και γρήγορα μέσα στην τειχισμένη πόλη, που ο πληθυσμός της αποδεκατίσθηκε ανελέητα. 

Μάιος, τελευταίο δεκαήμερο.  Επί 50 μέρες οι νεκροί έφταναν τους 50 την ημέρα. 100 σπίτια της πόλης απομονώθηκαν ως μολυσμένα.  Γρήγορα η αρρώστια μεταδόθηκε στην ύπαιθρο του διαμερίσματος.

Ιούνιος, δεύτερο δεκαήμερο.  Ο Χάνδακας έχει σχεδόν ερημώσει. Όσοι είχαν γλιτώσει κατέφυγαν στην ύπαιθρο, όπου όμως ο λοιμός είχε επίσης εξαπλωθεί σε 80 χωριά.

Ιούνιος, τελευταίο δεκαήμερο. Άρχισε η σταδιακή μείωση των θανάτων, η αργή αποκατάσταση της ζωής στην πόλη και η μερική άρση των περιορισμών. Στο εξής ο λοιμός θα αυξομειώνεται με υφέσεις και εξάρσεις. Οι περίοδοι ύφεσης δεν αρκούσαν πολύ, αλλά τα κρούσματα δεν αυξάνονταν.

Αύγουστος, τελευταίο δεκαήμερο. Εμφανίστηκαν λίγα νέα κρούσματα την ύπαιθρο και σημειώθηκαν σποραδικοί θάνατοι στην πόλη και στην ύπαιθρο. Πέντε μήνες πέρασαν με λίγα κρούσματα.

1593, Φεβρουάριος. Τα κρούσματα στην πόλη είναι λίγα και παρουσιάζονται κάθε 8, 10 ή 15 μέρες.  Στην ύπαιθρο υπάρχουν ακόμη απομονωμένα χωριά. Ο λοιμός είναι ακόμη εδώ.

Απρίλιος 16. Τη Δευτέρα του Πάσχα, ύστερα από 44 μέρες  απόλυτης υγείας, η πόλη «απελευθερώθηκε» και αποκαταστάθηκαν οι επικοινωνίες.  

Αύγουστος. Μετά από 73 μέρες απουσία του το θανατικό εισέβαλε και πάλι στην πόλη. 2- 5 άτομα προσβάλλονταν καθημερινά και ο θάνατος εμφανιζόταν κάθε 2-3 μέρες. Λίγα κρούσματα εμφανίστηκαν και στην ύπαιθρο. Στο τέλος του μήνα έπαυσε κάθε εμφάνιση της επιδημίας, αποκαταστάθηκαν οι επικοινωνίες και οι κάτοικοι της πόλης επέστρεψαν στα σπίτια τους.

Νοέμβριος. Η πόλη ξαναμολύνθηκε, ενώ νέα θύματα παρουσιάστηκαν στην ύπαιθρο. Η νόσος παίζει κρυφτούλι, από χωριό σε χωριό, το ένα απελευθερώνεται για να μολυνθεί κάποιο άλλο, αλλά η ένταση δεν είναι μεγάλη, μέχρι το καλοκαίρι του 1594. 

1594, καλοκαίρι. Όλα έδειχναν ότι η πανούκλα είχε εξασθενήσει. Τα χωριά ελευθερώνονταν το ένα μετά το άλλο. Τα κρούσματα στην πόλη είναι αραιότερα και όχι θανατηφόρα (ένα κάθε 3, 6 ή 8 μέρες).  

Αύγουστος. Στα τέλη του μήνα η πόλη έχει υποδεχτεί πάλι τους κάτοικους και το Λαζαρέτο είχε αδειάσει από άρρωστους.

Οκτώβριος, 20. Μετά από 111 μέρες χωρίς επιδημία στην πόλη και στα περισσότερα χωριά της υπαίθρου, κοινοποιήθηκε η απελευθέρωση τους. Λιτανείες που έγιναν από τους κληρικούς, Έλληνες και Λατίνους, και ξεσπάσματα χαράς και ανακούφισης του λαού συνόδεψαν την τελετή της αποκατάστασης της υγείας.

1595, Μάρτιος.  Νέα, λίγα όμως, κρούσματα της πανούκλας στην πόλη και στην ύπαιθρο. Μέχρι το καλοκαίρι η κατάσταση εκτονώθηκε. 

Σεπτέμβριος. Η πόλη και η ύπαιθρος βρίσκονται σε άριστη κατάσταση υγείας. 

                                                                                                         

2.  Τα συμπτώματα και η ταυτότητα της αρρώστιας

Τα αρχικά συμπτώματα ήταν μελανά οιδήματα πάνω από τον μηρό και στο υπογάστριο, κηλίδες ιώδους απόχρωσης σε όλο το σώμα και πρηξίματα στο λαιμό και πίσω από τα αυτιά. Απέτυχαν να διαγνώσουν την ασθένεια, τα οιδήματα αποδόθηκαν σε κόπωση και θεωρήθηκαν ως «άνθρακας = κακοήθες απόστημα», κακό σπυρί, τις κηλίδες απέδωσαν σε σηψαιμία, τα οιδήματα στο λαιμό αποδόθηκαν σε λαιμόπονο και των αυτιών σε παρωτίδες.  Από τα τέλη Μαρτίου με τη μεγάλη έξαρση, τα συμπτώματα αλλάξαν, αναθεώρησαν την αρχική διάγνωση και την προσδιόρισαν ως πανώλη, που ήταν γνωστή από το παρελθόν. 

3 Τα μέτρα αντιμετώπισης. 

α.  Κατασκευή παραπηγμάτων ως πρόχειρων νοσοκομείων 

-  Η πανώλης προκάλεσε πανικό στον Χάνδακα και βρήκε απροετοίμαστο τον πληθυσμό και τις αρχές.  Το Λοιμοκαθαρτήριο (Λαζαρέτο) είχε εγκαταλειφθεί από το λοιμό του 1522 και τα μέτρα προφύλαξης είχαν ξεχαστεί. Μέχρι να αποκαταστήσουν το Λοιμοκαθαρτήριο χρειάστηκε να κατασκευάσουν παραπήγματα δίπλα στους στρατώνες, στο Λαζαρέτο και στο φρούριο του Αγίου Δημητρίου (σήμερα Ανάληψη-Καπετανάκειο). Για τα παραπήγματα χρησιμοποίησαν την ξυλεία που προοριζόταν για τη ναυπήγηση των γαλερών και την επισκευή των τειχών.

β. Αποκλεισμός της πόλης, απομόνωση σπιτιών και περιοχών που μολύνθηκαν, και του στρατού. Θανατικό, κλοπές, απολυμάνσεις.

- Στις πύλες τοποθετήθηκαν ειδικές φρουρές και υγειονομικοί υπεύθυνοι, αλλά δεν λειτούργησαν ικανοποιητικά: οι φρουρές αποδείχτηκαν ανεπαρκείς, ο πληθυσμός τις εξαπατούσε και μπαινόβγαινε, οι υπεύθυνοι εγκατέλειπαν τη θέση τους για να πάνε στα σπίτια τους.  Ορίστηκαν 8 ειδικοί προβλεπτές ένας σε κάθε καστελανία για τον έλεγχο της επιδημίας στην ύπαιθρο. Η αποτελεσματικότητα ήταν μέτρια. Πολλά χωριά δεν γλίτωσαν το θανατικό.

-  Πέθαναν πολλοί κουρείς και νεκροθάφτες, απαραίτητοι οι πρώτοι για τις αφαιμάξεις, οι δεύτεροι για την ταφή των νεκρών. Πέθαναν γιατροί, απαραίτητοι για την ίαση των ασθενών και την παροχή φαρμάκων, που και αυτά παρουσίασαν έλλειψη. Πέθαναν φουρνάρηδες και μυλωνάδες, και ο εφοδιασμός του λαού με ψωμί παρουσίασε προβλήματα. Μειώθηκαν τα τρόφιμα αφού οι χωρικοί και οι φεουδάρχες αρνούνταν να εφοδιάσουν την πόλη με το φόβο της μόλυνσης από την επαφή.

- Έλειψε ο ρουχισμός και ξαναφορούσαν τα μολυσμένα ρούχα. Έκλεβαν και ξαναχρησιμοποιούσαν μολυσμένα αντικείμενα. Φοβόταν να μπουν στο Λοιμοκαθαρτήριο και όσοι έμπαιναν δραπέτευαν παρά τις αυστηρές ποινές. αναγκάστηκαν να διατάξουν εγκλεισμό στα σπίτια και υποχρεωτική απολύμανση στα σπίτια  από ειδικά συνεργεία με χρήση πίσσας, θειαφιού και αρωματικών ουσιών. 

4. Οι αντίκτυποι στη δημόσια ζωή

Σταμάτησαν οι εργασίες στις οχυρώσεις, αφού οι χωρικοί δεν έρχονταν για τις αγγαρείες τους και η ξυλεία χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή παραπηγμάτων ως πρόχειρων νοσοκομείων. Ήταν αδύνατη η επάνδρωση των γαλερών καθώς και η επισκευή και ναυπήγηση τους λόγω έλλειψης εργατικού δυναμικού. Οι δημόσιες υπηρεσίες σχεδόν σταμάτησαν να λειτουργούν λόγω του θανάτου των περισσοτέρων υπαλλήλων της διοίκησης  και στην καγκελαρία επικράτησε αταξία. 

5. Τα οικονομικά και δημοσιονομικά προβλήματα

Η Επιδημία σταμάτησε το εξαγωγικό και εισαγωγικό εμπόριο. Δεν έρχονταν πλοία να αγοράσουν το περίφημο κρητικό κρασί και οι φεουδάρχες το 1592 αντί για κρασί έκαναν τα σταφύλια σταφίδες. Το δημόσιο ταμείο στερήθηκε βασικά έσοδα από τους δασμούς και τους φόρους: πέθαναν οι ενοικιαστές των φόρων, και οι υπόχρεοι φόρου κάτοικοι της πόλης κατέφυγαν στην ύπαιθρο. Μειώθηκαν ή δεν εισπράττονταν οι φόροι: της «πόρτας», της «μεσιτείας», των «δερμάτων», της λιανικής πώλησης κρασιού, των «φρούτων», του «λαδιού», των «σφαχτών» και του «ψαρέματος» (οι ψαράδες πέθαναν και το ψάρεμα απαγορεύτηκε στο λιμάνι και γύρω από την Ντία.

Η συρρίκνωση των εσόδων και η αλματώδης αύξηση των εξόδων συνδυασμένη με την καθυστέρηση της οικονομικής βοήθειας από τη Μητρόπολη, δημιούργησε πρωτοφανή οικονομική κρίση. Ο Χάνδακας ξόδεψε βασικά αποθέματα, όπως την ξυλεία για τις γαλέρες που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή των παραπηγμάτων. Για την αντιμετώπιση των αναγκών της επιδημίας (πληρωμή μισθών των νεκροθαφτών, των κουρέων και των στρατιωτών, αγορά φαρμάκων, εφοδίων και τροφίμων) ξοδεύτηκαν 60.000 χρυσά δουκάτα από το ταμείο των σιτηρών και το ταμείο εξοπλισμού των γαλερών. Το δημόσιο δανείστηκε 15.000 δουκάτα από τους ευγενείς, που δεν επιστράφηκαν.

6. Οι ανθρώπινες απώλειες.

Στην πόλη πέθαναν 8.600 (ο μίσος πληθυσμός) και στην ύπαιθρο 5.300 (το ένα δέκατο του πληθυσμού). Συνολικά 13.900, αλλά πιθανόν η μείωση σε όλο το διαμέρισμα άγγιξε  τις 17.000. Ο πληθυσμός της πόλης αναπληρώθηκε από κατοίκους της υπαίθρου που μετοίκισαν σ’ αυτήν με την παροχή οικονομικών και κοινωνικών κινήτρων (απαλλαγή από φόρους και αγγαρείες και κοινωνική άνοδο). 

Απόσπασμα από την έκθεση του Φίλιππου Πασκουαλίγου:

… «Στις αρχές του Μάη άναψε το θανατικό σαν πυρκαγιά στους στρατώνες του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Ανδρέα. Στους στρατώνες του Δερματά και του Ιησού το θανατικό σημείωσε τέτοια πρόοδο ώστε αναγκάστηκα να ορίσω 4 στρατιώτες για να θάβουν εκείνους που πέθαιναν από τους λόχους των και να καθαρίζουν τους στρατώνες. Μα όσοι διοριζότανε στην υπηρεσία αυτή τόσοι πέθαιναν αμέσως. Γι’ αυτό ο πανικός στο στρατό μεγάλωνε και οι προσπάθειές μου για να βρίσκω νέους στρατιώτες διπλασιαζότανε. Μεγάλη δυσκολία συναντούσα επίσης για να βρω κουρείς που τους χρησιμοποιούσα αποκλειστικά για να κάνουν αφαιμάξεις στους αρρώστους”…

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η γνώση του παρελθόντος μπορεί να βοηθήσει την αντιμετώπιση προβλημάτων του παρόντος και του μέλλοντος. Οι ανθρώπινες κοινότητες σε όλες τις βαθμίδες οργάνωσης πρέπει να είναι έτοιμες για όλα. Οι επιδημίες ούτε έπαψαν 3000 χρόνια τώρα, ούτε θα πάψουν να πλήττουν την ανθρωπότητα. Κι αν στο παρελθόν είχαν δικαιολογία την άγνοια και την έλλειψη γνώσεων και εμπειρίας, αυτό είναι ανεπίτρεπτο στην εποχή του διαστήματος, της επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας των μικροβίων, των παρασίτων, των ιών και των βακτηρίων. 

Ο βιασμός της φύσης από τον αλόγιστο άνθρωπο και το κεφάλαιο φέρνει την εκδίκηση της. Οι παλιοί απέδιδαν τις επιδημίες σε τιμωρία από το Θεό για τις αμαρτίες των ανθρώπων. Δεν είχαν άδικο, μόνο που στη θέση του Θεού να βάλομε τη φύση, που μας εκδικείται αλλά εμείς δεν μαθαίνομε. 

* Ο Αντώνης Σπ. Βασιλάκης είναι αρχαιολόγος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

Μιχάλης Περάνθης (επιμ.), «Μεγάλον θανατικόν από πανόκλα (1592)», Ελληνική Πεζογραφία – 1453 έως σήμερα. Τόμος Πρώτος, Εκδόσεις Περάνθη, Αθήνα 1967, σ. 145.

Στυλιανός Αλέξιου, Το Κάστρο της Κρήτης και η ζωή του τον ΙΣΤ’ και ΙΖ’ αιώνα , Κρητικά Χρονικά 19, 1965, 175-7.

Θεοχάρης Ε. Δετοράκης, «Η πανώλης εν Κρήτη. Συμβολή εις την ιστορίαν των επιδημιών της νήσου», Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 21 (1970-1971) σ. 118-136.

Γιώργος Κεχαγιόγλου (επιμ.), Πεζογραφική ανθολογία. Αφηγηματικός γραπτός νεοελληνικός λόγος. Βιβλίο πρώτο: Από τα τέλη του Βυζαντίου ώς τη Γαλλική Επανάσταση, ΑΠΘ, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2001, σ. 236-237.

Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ: «Πρόσθετο ψηφιακό υλικό για τη διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας: Ψηφιοποίηση Αρχείου Γεωργακά».

Ολυμπία Τσαρουχά, «Εισαγωγή» (για το έργο Μεγάλον θανατικόν από πανόκλα).

Τασούλα Μ. Μαρκομιχελάκη, Εδώ, εις το Κάστρον της Κρήτης... Ένας λογοτεχνικός χάρτης του βενετσιάνικου Χάνδακα [Νέα Ελληνική Φιλολογία 7], University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2015, 187-91.

Αντωνία Μαρμαρέλη-Δρακάκη, «Ο λοιμός του 1592-1595 στο Χάνδακα», Πεπραγμένα Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β2, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, Ρέθυμνο 1995, σ. 549-564.

Δημήτρη Χ. Σάββα, Η πανούκλα και ο Άγιος Χαράλαμπος, ΠΑΤΡΙΣ 11/02/2013.