Η ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ

Όλη η περιβόητη τεχνολογική μας πρόοδος

—ο ίδιος ο πολιτισμός μας—

είναι σαν ένα τσεκούρι στα χέρια ενός ψυχοπαθούς.

Άλμπερτ Αϊνστάιν

Του Αλέξανδρου Μαυρικάκη*

Η διαχείριση της υγείας/ αρρώστιας ανέκαθεν αποτελούσε μέρος των πολιτικών (υγείας) των κρατών[1] (παρά τις όποιες διαφορετικές ιδεολογικές προσεγγίσεις) και ο λαός αποδεχόταν/συναινούσε στα μέτρα προστασίας της (δημόσιας) υγείας. 

Η Βιομηχανική Επανάσταση[2] επέφερε ριζικές μεταβολές στην οικονομική και κοινωνική οργάνωση της ανθρωπότητας δημιουργώντας νέες μορφές κοινωνικών σχέσεων και θεσμών και στην εξέλιξη αυτή ο ρόλος του κράτους (οργανισμοί υγείας κλπ) ήταν αποφασιστικός. Στην Μεγάλη Βρετανία το 1848 ψηφίζεται ο νόμος περί Δημόσιας Υγείας που έθεσε για πρώτη φορά την αρχή πως η πολιτεία είναι υπεύθυνη για την υγεία των πολιτών της. Στη Γερμανία ο Μπίσμαρκ εφάρμοσε για πρώτη φορά την κοινωνική ασφάλιση, αρχικά για την αντιμετώπιση της ασθένειας και του εργατικού ατυχήματος (1883) και στη συνέχεια του γήρατος (1889). Το 1911 ψηφίζεται ο νόμος περί Εθνικής Ασφαλίσεως που προσφέρει δωρεάν ιατρικές υπηρεσίες στους εργάτες και βασιζόταν σε ένα παρόμοιο σύστημα που είχε εφαρμοστεί στην Γερμανία. Το 1942 ο W.Beveridge καταθέτει στη Βουλή των Κοινοτήτων την έκθεση για την πλήρη απασχόληση και πέτυχε να καθιερωθεί η κοινωνική ασφάλιση[3]. Η σχέση ιατρού και αρρώστου έπαψε να είναι ιδιωτική και μετατρέπεται σε δημόσια νομική. 

Η νομική υποχρέωση στην υγεία[4] καθορίζει πως αν ο ασθενής δεν αποδεχτεί ή/ αμφισβητήσει την θεραπευτική μέθοδο ή/ δεν αποδεχτεί τους περιοριστικούς όρους  θα έχει επιπτώσεις.

H αντιμετώπιση, ιστορικά, των επιδημιών και των πανδημιών (μέχρι την ανακάλυψη εμβολίων και φαρμάκων) πραγματοποιούταν με την απομόνωση (καραντίνα) και την αστυνόμευση και οι κοινότητες ερχόταν συχνά αντιμέτωπες με οικονομικά προβλήματα και λιμούς[5].  Τα λοιμοκαθαρτήρια, τα λαζαρέτα, ήταν χώροι υποδοχής όπου έμπαιναν σε καραντίνα επιβάτες, πληρώματα και εμπορεύματα που προέρχονταν από λιμάνια στα οποία  είχε εκδηλωθεί κάποια επιδημία. Η αντιμετώπιση της λέπρας μέσω του αποκλεισμού των λεπρών εκτός πόλεων  αποτέλεσε μάλλον το πρότυπο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η ίδρυση των λοιμοκαθαρτηρίων.

Γράφει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διήγημα  «Βαρδιάνος  στα "σπόρκα" που  έχει ως ιστορικό υπόβαθρο  τη χολέρα που έπληξε την Ευρώπη το 1865. «Πράγματι, ὁ ἰατρὸς ἐνήργει ὡς ἀνωτέρα ἀρχὴ ἐντὸς τοῦ προσωρινοῦ λοιμοκαθαρτηρίου, καὶ πρὸς αὐτὸν ὡδηγεῖτο πᾶς νεωστὶ ἐρχόμενος, εἴτε ταξιδιώτης ἦτο ἀπὸ τὰ μακρινὰ χολεριασμένα μέρη, εἴτε ἐργολάβος καὶ ἔμπορος ἐρχόμενος ἐκ τῆς νήσου διὰ νὰ πωλήσῃ τὴν τέχνην του, εἴτε «βαρδιάνος γιὰ τὰ σπόρκα», φύλαξ διὰ τὰ ἐπιχόλερα πλοῖα στρατολογούμενος ὑπὸ τῆς ὑγειονομικῆς ἀρχῆς.»

«Οι μεγάλες επιδημίες» γράφει ο Κ.Κωστής «ανεξαρτήτως αν οφείλονται στον βάκιλο της πανώλης ή σε άλλα μικρόβια, οδηγούν μοιραία σε μια αποδιοργάνωση της οικονομικής δραστηριότητας κάθε περιοχής που πλήττεται. Συνηθισμένη είναι η έκφραση «παυσαμένου δε του λοιμού, ηκολούθησεν ο λιμός». Και βεβαίως τα πρώτα θύματα αυτής της οικονομικής αποδιοργάνωσης είναι οι εξαρτημένοι από την καθημερινή δραστηριότητα πληθυσμοί που είναι οι περισσότεροι […] Οι αρχές της πόλης της Αθήνας προκειμένου να την προστατεύσουν, θα απαγορεύσουν την επικοινωνία με τη Θήβα και τη Λιβαδειά, φρουρώντας αυστηρά τις εισόδους και απαγορεύοντας ακόμη και την έξοδο των κατοίκων προς την Βοιωτία.»[6]

              

Στην αστυνόμευση, για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, αναφέρεται και η Μαρία Κορασίδου. «Η «υγειονομική αστυνομία» μπορεί να οριστεί ως η διαδικασία εκείνη η οποία αναπτύσσεται από τη γέννηση του νεοελληνικού κράτους και στοχεύει στην προφύλαξη ή προστασία του πληθυσμού του από την αρρώστια μέσω της διάδοσης και επιβολής του κανόνα και του νόμου στο χώρο της υγείας, προδιαγράφοντας και συγκροτώντας με τον τρόπο αυτό, την έννοια της υγείας και επηρεάζοντας και διαμορφώνοντας τις πρακτικές εκείνες που μπορεί να την εγγυηθούν»[7].

Τρεις φράσεις από τα παραπάνω αποσπάσματα είναι χαρακτηριστικές που οιονεί μας συνδέουν με την σημερινή πραγματικότητα: «ὁ ἰατρὸς ἐνήργει ὡς ἀνωτέρα ἀρχὴ», «οι μεγάλες επιδημίες οδηγούν μοιραία σε μια αποδιοργάνωση της οικονομικής δραστηριότητας» και   «προστασία του πληθυσμού από την αρρώστια μέσω της διάδοσης και επιβολής του κανόνα και του νόμου στο χώρο της υγείας».

Η διαφορά στην αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊoύ COVID-19 σε σχέση με τις πρακτικές αντιμετώπισης των πανδημιών κατά το παρελθόν, είναι η χρήση της τεχνολογίας και η παραβίαση (στο όνομα δημόσιας υγείας) των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και η «πλανητική» διάσταση των περιοριστικών μέτρων. 

Κυβερνήσεις[8], η μία μετά την άλλη, επισήμως χρησιμοποιούν/χρησιμοποίησαν μέσα ψηφιακής επόπτευσης των πολιτών τους, ως όπλο στη μάχη κατά της εξάπλωσης του κορωνοϊού, τα χαρακτηρίζουν αναγκαία, αλλά επιβάλλονται χωρίς επαρκείς ρήτρες ελέγχου, χωρίς  πληροφορίες για την αποθήκευση και πιθανή διαγραφή των στοιχείων και είναι άγνωστο πως τα διαχειρίζονται οι  κρατικές υπηρεσίες. Στο όνομα της απειλής της νόσου, η τεχνολογία (ως έτοιμη από καιρό) λειτούργησε/λειτουργεί σε βάρος της ιδιωτικότητας, καταπατώντας προσωπικά δεδομένα. Ηλεκτρονικά βραχιόλια που στέλνουν σήμα για  την θέση μας ή/  την απομάκρυνση μας από την καραντίνα, εφαρμογές που ειδοποιούν αν ερχόμαστε σε επαφή με ύποπτο ή επιβεβαιωμένο κρούσμα, drones[9] για έλεγχο μετακινήσεων των υπό περιορισμό κατοίκων, έξυπνα τηλέφωνα και εφαρμογές (apps), πιστωτικές κάρτες, δορυφόροι, τεχνολογίες εντοπισμού και βιομετρικής πιστοποίησης ταυτότητας, κάμερες παρακολούθησης με δυνατότητα ταυτοποίησης, παρακολούθηση  κινητών τηλεφώνων χωρίς  δικαστική άδεια, υγειονομικά διαβατήρια.

Υπάρχει  η εκτίμηση (ή/ βεβαιότητα) πως η ψηφιακή επόπτευση για λόγους δημόσιας υγείας  μπορεί να χρησιμοποιηθεί ανά πάσα στιγμή στο μέλλον υπό την απειλή ενός πραγματικού ή φανταστικού κινδύνου και να ενταχθεί στην καθημερινότητα χωρίς ιδιαίτερες αντιδράσεις.

Τα ερωτήματα είναι σαφή. Διαφαίνεται μια εφιαλτική δυστοπία; Ανατέλλει ένας Οργουελικός κόσμος; Κινδυνεύουν οι ατομικές ελευθερίες από  την πανδημία που επιτρέπει στις κυβερνήσεις, υπό τον (πραγματικό) φόβο της αρρώστιας, να εφαρμόσουν ένα νέο μοντέλο διαχείρισης των κοινωνιών[10];

Σύμφωνα με τον καθηγητή Α. Μανιτάκη η νομιμότητα των μέτρων που ελήφθησαν στη χώρα μας  είναι δεδομένη. «Τα μέτρα απέβλεπαν στην προστασία δημόσιων αγαθών, της ζωής και της δημόσιας υγείας, η προστασία των οποίων από επιδημίες ή από λοιμούς και άλλες παρόμοιες διακινδυνεύσεις αποτελούσε ανέκαθεν τη μόνιμη και πρωταρχικής σημασίας φροντίδα κάθε διοίκησης και κάθε κράτους. Η νομοθεσία μας είναι γεμάτη από τέτοιες προβλέψεις. Ακόμα και στο ισχύον Σύνταγμά μας προβλέπονται και δικαιολογούνται ειδικά μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας από κάθε είδους διακινδυνεύσεις, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται, βέβαια, και οι επιδημίες (βλέπε άρθρο 5 παρ. 5Σ και εξ αντιδιαστολής την ερμηνευτική δήλωση υπό την παρ. 5Σ του ίδιου άρθρου, καθώς και την παρ. 5 εδ. 2 του άρθρου 22Σ ερμηνευτική δήλωση, καθώς και ερμηνευτική δήλωση στα άρθρα 22 παρ. 4 και 5Σ ερμηνευτική δήλωση)[11]

Όμως η πραγματικότητα ξεπερνάει τη νομιμότητα[12]. Η κυριαρχία της οικονομίας επάνω στη πολιτική, μια πολιτική τάξη η οποία ασχολείται περισσότερο με την ανάπτυξη δεσμών με τα επιχειρηματικά συμφέροντα παρά με την εφαρμογή πολιτικών προγραμμάτων που ανταποκρίνονται στις ανησυχίες των απλών ανθρώπων[13], η χειραγώγηση της κοινής γνώμης[14]  και η ψευδαίσθηση της εθνικής[15] κυριαρχίας[16] δημιουργεί κλίμα ανησυχίας και για κάποιους τη βεβαιότητα  δημιουργίας  μιας «κοινωνίας της επιτήρησης»[17] (Μισέλ Φουκώ), ενός  ψηφιακού «πανοπτικού[18]» (Τζέρεμι Μπένθαμ) που θα επιτηρεί τις κινήσεις μας, τα φρονήματά μας και τις συμπεριφορές μας[19]. Αν σε όλα αυτά προστεθεί και η «εμπειρία» από την παγκόσμια καραντίνα, που θα έχει γίνει χωρίς αμφιβολία αντικείμενο μελέτης της συμπεριφοράς των πολιτών, πολλοί φοβούνται την έλευση ενός Λεβιάθαν[20] που θα «προστατεύει» τους πολίτες από τους κινδύνους. 

Μια νέα καθημερινότητα στο όνομα της προστασίας της υγείας με «διαμορφωτικό παράγοντα»[21] τον πραγματικό φόβο που προκαλεί η νόσος,  που  θα μας προετοιμάσει για μια «παγκόσμια διακυβέρνηση» όπως (φέρεται να) προτείνει(;!) ο Γ.Α.Παπανδρέου[22] αλλά και ο πρώην Βρετανός Πρωθυπουργός των Εργατικών Γκόρντον Μπράουν, που θα έχει [σ.σ η παγκόσμια διακυβέρνηση] προσωρινό χαρακτήρα, προκειμένου να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά η πανδημία του κορωνοϊού.[23]

Υπάρχει απάντηση σε όλα αυτά; Η ιστορία έδειξε πως, μετά το χτύπημα των Δίδυμων Πύργων την 11η Σεπτεμβρίου 2001, τα έκτακτα μέτρα μετατράπηκαν σε μεγάλο βαθμό σε νέα κανονικότητα, που  θεμελιώθηκε στην προτεραιοποίηση της δημόσιας ασφάλειας (από την τρομοκρατία). Μετά και το «χτύπημα» του κορωνοϊού τα έκτακτα μέτρα  μπορεί να μετατραπούν, σε μεγάλο βαθμό, σε νέα κανονικότητα που θα θεμελιωθεί στην προτεραιοποίηση της δημόσιας ασφάλειας (από την πανδημία). 

Τα κόμματα στέκονται αμήχανα, μπροστά στις εξελίξεις και στις ανατροπές που έφερε/ θα φέρει η πανδημία, έχοντας ως πρώτο  μέλημα (και σωστά) την επερχόμενη ύφεση και την απορρύθμιση της εργασίας. 

Στην δημόσια συζήτηση όμως θα πρέπει να ενταχθεί και η απειλή από την μην ελέγξιμη έως επικίνδυνη για τη δημοκρατία χρήση της τεχνολογίας[24].  

 * Ο Αλέξανδρος Μαυρικάκης είναι οικονομολόγος MSc 

---

[1] Ο Χαμουραμπί (1948-1905 π.Χ.) ήταν ο πρώτος που καθόρισε την ιδέα των αστικών και ποινικών ευθυνών των ιατρών. Σύμφωνα με τον Διόδωρο το Σικελιώτη στην Αίγυπτο κατά τις πολεμικές περιόδους ή κατά την διάρκεια ταξιδιών οι ασθενείς θεραπευόταν δωρεάν. Στην αρχαία Ελλάδα η πόλη κράτος παρείχε στους πολίτες δωρεάν ιατρική θεραπεία-στο έργο «Σφήκες» του Αριστοφάνη είναι ο μισολιπόθυμος Λάμαχος που ζητάει έναν δημόσιο χειρούργο. Και στο Βυζάντιο στα μεγάλα αστικά και μοναστικά κέντρα της αυτοκρατορίας ιδρύονται "ξενώνες" για τη νοσηλεία ασθενών, που  κυρίως ανήκαν στα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα. 

[2] C.Cipola, H Οικονομική Ιστορία της ανθρωπότητος, Παπαζήση.

[3]  Θεοδώρου, Σαρρής, Σούλης, Συστήματα Υγείας, Παπαζηση.

[4] Η ασθένεια (έλλειψη σθένους, disease) καθορίζεται κοινωνικά, δηλαδή είναι η κοινωνία που καθορίζει ποιός είναι ασθενής και όχι το άτομο (Τούντας) σε αντίθεση με την αρρώστια (illness) που εκφράζει την υποκειμενική εμπειρία της νόσου.

[5] Η καραντίνα που επιβλήθηκε και στην Κολομβία, με στόχο τον περιορισμό της εξάπλωσης του κορωνοϊού, φαίνεται πως έκανε τους φτωχούς κατοίκους, ακόμη φτωχότερους. Άνθρωποι που μένουν σε παραγκουπόλεις και στις πιο φτωχές συνοικίες των πόλεων, κρεμούν κόκκινες σημαίες στα σπίτια τους, για να δείξουν πως πεινούν.

[6] Κώστας Π. Κωστής, Στον καιρό της Πανώλης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης 

[7] Μαρία Κορασίδου, Όταν η Αρρώστια Απειλεί,   Τυπωθήτω.

[8] Σύμφωνα με δημοσιογραφικές πληροφορίες: Κατ’ εντολή της κυβέρνησης του ΚΚΚίνας, οι κάτοικοι των πληγεισών από την πανδημία περιοχών χρησιμοποιούν μία εφαρμογή στα κινητά τους, που αυτομάτως τους «μαρκάρει» σε χρωματικές βαθμίδες και σε επίπεδα επικινδυνότητας για τον Covid-19. Στο Χονγκ Κονγκ οι τοπικές αρχές υποχρεώνουν όσους φτάνουν από εστίες της πανδημίας στην κινεζική ενδοχώρα και άπαντες από το εξωτερικό να φορούν ένα ηλεκτρονικό βραχιόλι. Στη Ρωσία  υπολογίζεται ότι βρίσκονται ήδη σε λειτουργία  κάμερες παρακολούθησης, με δυνατότητα ταυτοποίησης και επόπτευσης για την τήρηση της καραντίνας. Στο Ισραήλ χωρίς κοινοβουλευτική έγκριση και στο όνομα της πανδημίας, η υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό Μπενιαμίν Νετανιάχου αποφάσισε να δώσει (και επισήμως) «λευκή επιταγή» στις υπηρεσίες εσωτερικής ασφάλειας, την περιώνυμη Σιν Μπετ, να παρακολουθούν τα κινητά των πολιτών, χωρίς καν δικαστική άδεια. Τη συνεργασία με τις εταιρείες τηλεπικοινωνιών διερευνά και η κυβέρνηση στη Βρετανία, που μετά την αρχική απραξία της έναντι της πανδημίας τώρα υιοθετεί το ένα μετά το άλλο μέτρα περιορισμού εξάπλωσης του κορωνοϊού -αν και, σύμφωνα με το Business Insider, δείχνει να ενδιαφέρεται περισσότερο για συγκεντρωτικά στοιχεία ως προς την ανάπτυξη μοντέλων για τις μετακινήσεις του πληθυσμού. Στη Νότια Κορέα, οι τραπεζικές πιστωτικές κάρτες μετατράπηκαν σε τσιπ εντοπισμού. Όποιος είχε νοσήσει, ήταν αναγκασμένος να εγγραφεί σ’ έναν ζωντανό διαδραστικό χάρτη. Μέσω των συναλλαγών του, οι κινήσεις του κοινοποιούνταν, ώστε να αποφεύγεται ο συγχρωτισμός άλλων μαζί του. Στην Πολωνία, η κυβέρνηση δημιούργησε την εφαρμογή Home Quarantine. Όσοι είχαν ταξιδέψει το προηγούμενο διάστημα στο εξωτερικό, ήταν υποχρεωμένοι να αναρτούν κάθε μισή ώρα μία φωτογραφία τους που αποδείκνυε ότι βρίσκονταν στο σπίτι. Η Ρουμανία προώθησε ένα ακόμα πιο εξελιγμένο ηλεκτρονικό «βραχιολάκι». Η συσκευή δεν περιορίζεται στο GPS και στον εντοπισμό αυτού που το φοράει, αλλά και στην εκπομπή ιατρικών δεδομένων.

[9] Το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο της Γαλλίας απαγόρευσε στις αρχές του Παρισιού να χρησιμοποιούν drones για να διασφαλίζουν ότι οι πολίτες συμμορφώνονται με τις οδηγίες για τον κορωνοϊό Πηγή: www.lifo.gr

[10] Ο πρόεδρος του Ελ Σαλβαδόρ Μπουκέλε εκμεταλλεύεται τον κορωνοϊό για να κάνει ένα "λευκό πραξικόπημα" συλλαμβάνοντας όποιον παραβιάζει την καραντίνα, εκβιάζει το κοινοβούλιο και μετατρέπει τις φυλακές σε στρατόπεδα συγκέντρωσης παραβιάζοντας κάθε δικαίωμα αναγκάζοντας την  Ύπατη Αρμοστής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ Μπατσελέτ να προειδοποιήσει πως «τα κράτος δικαίου και η συνταγματική τάξη υπονομεύονται στο Ελ Σαλβαδόρ ζητώντας από τις αρχές της χώρας να εξετάσουν τυχόν παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων».

[11] Βλπ συνέντευξη LIFO.

[12] Πανίσχυρη όμως είναι και η συνταγματική αυταπάτη, δηλαδή η ιδέα ότι αρκεί να υπάρχει σύνταγμα και όλα τα ζητήματα ρυθμίζονται (Κορνήλιος Καστοριάδης).  

[13] C.Crouch, Μεταδημοκρατία, Εκκρεμές.

[14]LIPPMANN WALTER, Κοινή Γνώμη, Κάλβος: «Επειδή το αληθινό περιβάλλον είναι καθ ολοκληρία πολύ μεγάλο πολύ σύνθετο και πολύ φευγαλέο για άμεση γνωριμία[…]  Καθένας μας ζει σε ένα μικρό τμήμα της γήινης  επιφάνειας, κινείται  σε ένα μικρό κύκλο και από τα γνώριμά του πράγματα ελάχιστα μόνο γνωρίζει καλά.».

[15] O K.Καστοριάδης στο «Η άνοδος της ασημαντότητας» γράφει: «Σήμερα υπάρχουν όλο και λιγότερο «εθνικές» οικονομίες με την παραδοσιακή έννοια».  

 

[16] Ο Άντονι Γκίντενς στο «Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών» (Μεταίχμιο) γράφει πως οι ριζοσπάστες πιστεύουν πως: «η εποχή του εθνικού κράτους έχει τελειώσει». Σύμφωνα με την κ. Μέρκελ «τα εθνικά κράτη θα πρέπει σήμερα να είναι έτοιμα να παραχωρήσουν μέρος της εθνικής κυριαρχία τους. Όλα αυτά όμως φυσικά μέσα σε ένα οργανωμένο πλαίσιο»(Δηλώσεις Νοέμβριος 2018).

[17] Βλπ και το «Αυτοκρατορία» των Hart και Negri (scripta).

[18]Το Πανοπτικό είναι τύπος κτιρίου- φυλακής που σχεδιάστηκε από τον Άγγλο φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Τζέρεμι Μπένθαμ το 1785. Η ιδέα του σχεδιασμού επιτρέπει την συνεχή επίβλεψη (-opticon) όλων ( pan-) των κρατουμένων.

[19] H πρόεδρος της Βουλής κ. Αννα Ψαρούδα - Μπενάκη, ακολουθούμενη και από τα άλλα μέλη του προεδρείου ανακοίνωσε στον νέο Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον κ. Κάρολο Παπούλια το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας της Βουλής και κατά την προσφώνηση είπε και τα εξής:  «Αναλαμβάνετε, κ. Πρόεδρε, την Προεδρία της Δημοκρατίας, για μία πενταετία, όπου θα σημειωθούν σημαντικά γεγονότα και εξελίξεις: H ευρωπαϊκή ενοποίηση θα προωθηθεί με την ψήφιση ενδεχομένως και της Συνταγματικής Συνθήκης, τα εθνικά σύνορα και ένα μέρος της εθνικής κυριαρχίας θα περιορισθούν χάριν της ειρήνης, της ευημερίας και της ασφάλειας στη διευρυμένη Ευρώπη, τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη θα υποστούν μεταβολές, καθώς θα μπορούν να προστατεύονται αλλά και να παραβιάζονται από αρχές και εξουσίες πέραν των γνωστών και καθιερωμένων και πάντως η Δημοκρατία θα συναντήσει προκλήσεις και θα δοκιμαστεί, ενδεχομένως, από νέες μορφές διακυβέρνησης» (Εφημερίδα Καθημερινή, 10/2/2005).

[20] Το «Λεβιάθαν» είναι το σπουδαιότερο σύγγραμμα του Τόμας Χομπς, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1651. Το όνομα του βιβλίου πηγάζει από το βιβλικό Λεβιάθαν που κατά την Παλαιά Διαθήκη ήταν ένα πελώριο κήτος. Ο Λεβιάθαν αναλαμβάνει την προστασία των πολιτών από εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες, μέσω του στρατού και της αστυνομίας. Άλλο σημαντικό καθήκον είναι επίσης η προστασία των πολιτών από τον ίδιο τον Λεβιάθαν. Από αυτήν την ιδέα πηγάζει το Σύνταγμα ως αυτοπεριορισμός της εξουσίας.

[21]  Κώστα Γουλιάμου, Πρύτανη Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου» Κορωνοϊός: Η κουλτούρα του φόβου», (Πηγή GrTime).

[22]   Δηλώσεις του ΓΑΠ από το Χανιά News, 15/3/20 : «Μένουμε σπίτι – Δουλεύουμε όσοι μπορούμε λαμβάνοντας υπόψη τις νέες συνθήκες και στεκόμαστε αρωγοί σε όσους βρίσκονται εκτός εργασίας, είτε λόγω ανεργίας είτε προσωρινά λόγω μέτρων. Αξιοποιούμε το χρόνο δημιουργικά, για προβληματισμό και σκέψη. Γιατί την επόμενη μέρα, μετά το τέλος της κρίσης, ο κόσμος θα έχει αλλάξει ριζικά. Ήδη αποδεικνύεται η σημασία της επένδυσης στη δημόσια υγεία, η ανάγκη πρόνοιας για τους πιο ευάλωτους, η αξία ενός αποτελεσματικού επιτελικού κράτους, αλλά και μια νέα, δημοκρατική, συνεργατική και αλληλέγγυα, σχέση πολίτη – παγκόσμιας διακυβέρνησης. Καθένας μας θα έχει μεγαλύτερη ανάγκη τον άλλον. Και εμείς θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι γι’ αυτό. Μπορούμε από αυτήν τη δοκιμασία να βγούμε πιο δυνατοί».  

[23] Όπως μεταδίδει ο βρετανικός Independent, σύμφωνα με τον κ.Μπράουν, ένας τέτοιος οργανισμός παγκόσμια διακυβέρνηση θα μπορούσε να αντιμετωπίσει την εξάπλωση του ιού, να συντονίσει την παραγωγή και τη διανομή βασικού ιατρικού και άλλου εξοπλισμού και να βοηθήσει στην αντιμετώπιση του οικονομικού αντίκτυπου από την πανδημία. (Πηγή Εconomy today, 27/3/20).

[24] «Δύο μικρές «έξυπνες» συσκευές που φοριούνται στο σώμα, ένα επίθεμα (τσιρότο) και ένα δαχτυλίδι χεριού, που ανέπτυξαν ερευνητές στη Νότια Κορέα και στις ΗΠΑ, αντίστοιχα, προορίζονται ως νέα «όπλα» για την έγκαιρη διάγνωση συμπτωμάτων της νόσου Covid-19….Επειδή τα στοιχεία μπορούν να σταλούν διαδικτυακά και στις υγειονομικές Αρχές, εάν το επίθεμα φοριέται από άτομο που βρίσκεται σε επιβεβλημένο 14ήμερο κατ’ οίκον περιορισμό, οι Αρχές έχουν τη δυνατότητα να ενημερωθούν άμεσα για τυχόν εκδήλωση Covid-19» (Πηγή ingr)