ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΦΙΛΗ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΗΣ ΔιαΝΕΟσις ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΤΟ ΠΡΟΒΑΔΙΣΜΑ ΤΩΝ ΝΕΟΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ, ΟΙ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ

(Ομιλία του Ν. Φίλη στην εκδήλωση-παρουσίαση της έρευνας της ΔιαΝΕΟσις για τις αξίες των Ελλήνων, 12/12/2018).

1. Η έρευνα καταγράφει την ενίσχυση συντηρητικών αξιών στη χώρα μας. Το φαινόμενο δεν είναι νέο, και βεβαίως δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό. Προϋπάρχει της κρίσης και επιδεινώνεται μέσα σε αυτήν. Η άνοδος της Αριστεράς στη διακυβέρνηση της χώρας γίνεται περίπου ως μια αναγκαστική επιλογή των πολιτών, ως επιλογή άμυνας απέναντι στην καταστροφή που έφεραν τα Μνημόνια στη ζωή τους. Δεν δημιουργεί, όμως, αυτόματα, μια ριζοσπαστικοποίηση προς τα Αριστερά. Καθώς, μάλιστα, ο πολιτικός φιλελευθερισμός υπήρξε παραδοσιακά καχεκτικός στη χώρα μας , στα χρόνια της πλαστής ευμάρειας συχνά ταυτίστηκε με τα άυλα αγαθά, και στα χρόνια της κρίσης καταδυναστεύτηκε από την αντιδημοκρατική διακυβέρνηση των Μνημονίων.

Για να είμαι ακριβής, η ριζοσπαστικοποίηση προς τα Αριστερά προϋποθέτει επαρκή χρόνο και μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες και τομές, που αμφισβητούν την κυρίαρχη διαχρονικά άποψη ότι «το υπάρχον είναι σωστό». Δηλαδή, μια έμπρακτη αμφισβήτηση της κυρίαρχης Βουλγάτας, σύμφωνα με την οποία το παρόν είναι αιώνιο.

Προτιμώ λοιπόν, μέσα στην αναμφισβήτητη κυριαρχία των νεοσυντηρητικών δοξασιών, να αναζητώ αντιφάσεις, που επιβεβαιώνουν ότι η πορεία των κοινωνιών δεν είναι προδιαγεγραμμένη, ότι ζούμε μέσα σε μια πολυπλοκότητα και σε πολλές ταυτότητες που την ορίζουν. Η προσπάθεια για την ηγεμονία των αριστερών – προοδευτικών αξιών είναι μια διαρκής υπόθεση.

2. Η έρευνα επικεντρώνεται σε θέματα αξιών , ιδιαιτέρως συμβολικού χαρακτήρα. Θα είχε ενδιαφέρον να δούμε ποιες είναι οι ‘αξίες’ της κοινωνίας για τα θέματα οικονομίας, καθώς οι επιπτώσεις είναι εξαιρετικά επώδυνες στη ζωή των πολιτών. Το εύρημα σύμφωνα με το οποίο το 40% δεν θεωρεί υποχρέωση του κράτους την προστασία της εργασίας επιδέχεται πολλών εξηγήσεων και ερμηνειών. Διάχυτες είναι οι ιδεολογίες, σύμφωνα με τις οποίες οι κοινωνικές ανισότητες αποτελούν φυσικό φαινόμενο, δηλαδή η επιβίωση μορφών κοινωνικού δαρβινισμού, που σε περιόδους μάλιστα κρίσης εγγράφεται σε απόψεις του τύπου «ο θάνατός σου η ζωή μου».

Παρά τη γενική κρίση εκπροσώπησης, αλλά και την εκτεταμένη κοινωνική καχυποψία που καταγράφει η έρευνα, καταγράφεται  η αυξημένη εμπιστοσύνη των Ελλήνων στους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Επίσης, παρά την επίμονη διάδοση της θεωρίας ότι η πολιτική, για να είναι αποτελεσματική, πρέπει να είναι υπόθεση των τεχνοκρατών ή ότι η κρίση της Δημοκρατίας μπορεί να ξεπεραστεί με καταφυγή σε θεοκρατικά ή βοναπαρτικά σχήματα διακυβέρνησης, το 71%απορρίπτει  τις κυβερνήσεις τεχνοκρατών, το 83% τα θεοκρατικά καθεστώτα  και το 89% τα αυταρχικά- προσωποκεντρικά.

Η ελληνική κοινωνία εμφανίζεται να είναι στην κορυφή, ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες, ως προς τη δήλωση θρησκευτικότητας των πολιτών (81,4%). Αναμφίβολα, η αναφορά στην Ορθοδοξία δεν βιώνεται μονοσήμαντα ως μια δογματική επιλογή αλλά ως ένας τρόπος ζωής και ως μία από τις συνθήκες ύπαρξης του δημόσιου βίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ποσοστό όσων πιστεύουν στην ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής, που αποτελεί το θεμέλιο της χριστιανικής πίστης, πέφτει στο 48%. Επίσης, μόνο το 65% εμπιστεύεται την Εκκλησία ως θεσμό και από αυτούς ένα μικρό ποσοστό δηλώνει ότι εκκλησιάζεται τακτικά. Η θρησκευτικότητα, δηλαδή, μέσα σε συνθήκες εκκοσμίκευσης, απομακρύνεται από τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά της κοινότητας και γίνεται μια προσωπική υπόθεση.

Η επιρροή της Ορθόδοξης Εκκλησίας οφείλεται κυρίως στον ιδιότυπο πολιτικό χαρακτήρα της, δηλαδή στο γεγονός ότι συγκροτείται στη βάση της «εθνικής ιδέας» και δευτερευόντως ως θεσμός που ασχολείται με τις υπαρξιακές αγωνίες του σύγχρονου κόσμου. Και αυτή η ιδιοτυπία της Ορθόδοξης Εκκλησίας συνιστά ταυτόχρονα και την αδυναμία της, καθώς συχνά την σπρώχνει σε εθνικιστικές εξάρσεις και την εμπλέκει σε διχαστικές κομματικές αντιπαραθέσεις «όπως παλαιότερα με τις ‘ταυτότητες» και πρόσφατα με το Μακεδονικό. Μια αναχρονιστική αντίληψη εθνικής - θρησκευτικής ομοιογένειας υπολανθάνει πίσω από τα κηρύγματα ,σύμφωνα με τα οποία οι μετανάστες και οι πρόσφυγες απειλούν την κοινωνία με αφελληνισμό και αποχριστιανισμό (παλαιότερες δηλώσεις του Αρχιεπισκόπου Ιερώνυμου).

Η θρησκευτική πίστη δεν αποτελεί βασική παιδαγωγική αξία. Στην έρευνα μόνο το 33% την επιλέγει ως τέτοια, ενώ οι καλοί τρόποι και η εργατικότητα θεωρούνται οι βασικές παιδαγωγικές αξίες (77%). Την ώρα που η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων προβαίνει σε δήλωση θρησκευτικής προτίμησης, την ίδια ώρα εξίσου μεγάλη πλειοψηφία (62%) τάσσεται υπέρ του χωρισμού Κράτους και Εκκλησίας, σύμφωνα με έρευνα της KAPAResearch το 2012. Και το 2017, ο αριθμός των πολιτικών γάμων που έγιναν στη χώρα μας ξεπέρασαν τον αριθμό των θρησκευτικών γάμων.

Στην έρευνα ,πάντως, καταγράφεται και η διαφοροποίηση των νεότερων γενιών, καθώς τα δικά τους ποσοστά θρησκευτικότητας είναι σχεδόν τα μισά. Γενικότερα, στις νέες γενιές, καταγράφεται μεγαλύτερη ανεκτικότητα για τη διαφορετικότητα, είτε απέναντι στον ξένο, είτε απέναντι στον μετανάστη, είτε απέναντι στον σεξουαλικά διαφορετικό.

3. ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟ

Η κοινωνία εμφανίζεται ξενοφοβική, παρότι στην καθημερινότητα, όπως συνέβη με την φιλοξενία παλαιότερα αλλά και πρόσφατα των μεταναστών, εκδηλώνεται μία ενεργός τάση υποστήριξής τους. Η κρίση, όμως, και η μεγάλη ανεργία, ίσως και η ‘απειλή’ από τα συνεχή κύματα προσφύγων και μεταναστών πολέμου, οδηγεί 7 στους 10 Έλληνες να πιστεύουν ότι πρέπει να προτιμώνται Έλληνες στις θέσεις εργασίας. Η πραγματικότητα, βέβαια, λέει ότι σε ορισμένα επαγγέλματα, παρά την ανεργία, προτιμώνται σχεδόν αποκλειστικά ξένοι. Και αυτό προσγειώνει στην υλική βάση των συμφερόντων, τις κατά τα άλλα υψιπετείς συντηρητικές αξίες. Την ίδια ώρα, το 70% συμφωνεί με την παροχή ασύλου και την φιλοξενία ανθρώπων που αναζητούν καλύτερη ζωή, παρά το ότι η πλειονότητα χρεώνει στους μετανάστες την αύξηση της εγκληματικότητας και της ανεργίας.

4. Η έρευνα επιβεβαιώνει ένα διαχρονικό εύρημα σύμφωνα με το οποίο οι πολίτες εμπιστεύονται τους εξωπολιτικούς – διαιρετικούς θεσμούς, τον στρατό (80%), τη δικαιοσύνη, την αστυνομία (70%) και την εκκλησία (65%), και όχι τα κόμματα (7%) και τα μίντια (14%),  αλλά και τις τράπεζες και τους οικονομικούς οργανισμούς, στους οποίους με αρνητικό τρόπο συμπεριλαμβάνεται πλέον και η ΕΕ. Αυτή η εμπιστοσύνη στους εξωπολιτικούς θεσμούς αντανακλά την κρίση της πολιτικής και των φορέων της, όπως αυτή καθημερινά βιώνεται από τους πολίτες. Για το θέμα του στρατού, οφείλουμε να συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα της ΕΕ που έχει ανοιχτά ζητήματα εθνικής ασφάλειας.

Ο θεσμός με τον υψηλότερο δείκτη εμπιστοσύνης είναι τα δημόσια πανεπιστήμια (82%), δηλαδή η κοινή γνώμη δεν συμμερίζεται την επιχείρηση απαξίωσης των δημοσίων πανεπιστημίων, η οποία στις μέρες μας τα εμφανίζει ως άντρα ανομίας, και σε αυτήν τη ρητορική αναζητείται η κοινωνική νομιμοποίηση για την ίδρυση ιδιωτικών ΑΕΙ. Σημειώνω επίσης ότι, σύμφωνα με τις εξαμηνιαίες τάσεις της MRB, στα χρόνια της διακυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ η εκπαίδευση κατέλαβε την πρώτη θέση στον πίνακα εμπιστοσύνης απέναντι στους θεσμούς, καθώς από 53% έως 54% τα προηγούμενα χρόνια, έφτασε στο 75%-76% το 2016 και το 2017.

5. Θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε και άλλα ζεύγη αντιθέσεων στην έρευνα. Για παράδειγμα, ενώ είναι εμφανής η ξενοφοβική τάση (ο 1 στους 4 δεν θα ήθελε ούτε καν για γείτονα μετανάστη, ενώ ο 1 στους 5 δεν θα ήθελε για γείτονες άτομα διαφορετικής θρησκείας), η μεγάλη πλειοψηφία τάσσεται υπέρ της χορήγησης ιθαγένειας σε παιδιά μεταναστών που ζουν στη χώρα μας, δηλαδή «ιθαγένεια από κούνια», κάτι που θεσμοθετήθηκε από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ.

Αναφέρθηκα στην κρίση της πολιτικής. Πρόκειται για μια κρίση που συνίσταται στην αξίωση ότι ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί τον μοναδικό δρόμο για τις κοινωνίες , στην αμφισβήτηση της δυνατότητας άσκησης εναλλακτικής πολιτικής και στη θεωρία του «τέλους της Ιστορίας», δηλαδή του τέλους των οραμάτων. Ειδικότερα στη χώρα μας, η κρίση της πολιτικής συνδυάζεται από την διαδεδομένη αντίληψη (40%) για τη διαφθορά των πολιτικών και των τοπικών αξιωματούχων, αλλά και την πεποίθηση ότι και οι ψηφοφόροι δωροδοκούνται μέσα από τα πελατειακά κυκλώματα.

6. Το πιο ανησυχητικό εύρημα της έρευνας. Μέσα στην κρίση, παρότι διαπιστώνουμε τάσεις κοινωνικής αλληλεγγύης, υπερισχύει σαρωτικά το αντικοινωνικό στερεότυπο (9 στους 10), σύμφωνα με το οποίο «οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι άξιοι εμπιστοσύνης», στερεότυπο που ενισχύεται από την παρατεταμένη κρίση και τον ακραίο ανταγωνισμό των συντηρητικών αξιών,  ιδιαίτερα του νεοφιλελευθερισμού.  Αυτή η γενικευμένη κοινωνική καχυποψία αντανακλά και τη διάλυση των μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών συλλογικοτήτων , καθώς και την απόγνωση μεγάλης μερίδας των πολιτών πως δεν υπάρχει αισιόδοξο μέλλον για όλους. Γι’ αυτό και η συζήτηση για τις αξίες, αν δεν θέλουμε να καταντήσει μια έκθεση ιδεών, πρέπει να λαμβάνει υπόψιν ένα πολιτικό σχέδιο που θα ξαναδίνει στην κοινωνία τη χαμένη αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση.

7. Σήμερα ζούμε μια παγκόσμια ρευστότητα, καθώς η δεξιά ριζοσπαστικοποίηση συνδυάζει δύο «θεολογίες»: αφενός, το τρίπτυχο «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» με την συνακόλουθη εικονική βεβαιότητα που προσφέρει η εθνική αναδίπλωση, ο απομονωτισμός και η ξενοφοβία, και αφετέρου τη θεολογία της ελεύθερης αγοράς. Δηλαδή, η δεξιά ριζοσπαστικοποίηση, με επικεφαλής τον Τραμπ αλλά και ολοένα να εξαπλώνεται στην Ευρώπη, την Ασία και τη Λατινική Αμερική, είναι ένα υβρίδιο ακροδεξιών ιδεολογημάτων και νεοφιλελευθερισμού.

Όπως υποστήριξα, η ελληνική κοινωνία βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι και είναι ανοικτό ποιοι από τους διεθνείς ανέμους τελικά θα την παρασύρουν. Γιατί οι κοινωνίες δεν έχουν αποφασίσει να αυτοκτονήσουν. Εκεί που οι κυρίαρχοι τις θεωρούν νεκρές, εμφανίζονται στο προσκήνιο με διάφορες μορφές, όπως στις μέρες μας τα «κίτρινα γιλέκα», η αλήθεια είναι αντιφατικά και χωρίς μονιμότερους θεσμούς, αλλά όμως ολοένα και πιο αποτελεσματικά, όπως φάνηκε με την υποχώρηση του Μακρόν.

Το προς τα πού θα πάει η ελληνική κοινωνία είναι συνάρτηση εξελίξεων από τα πάνω και από τα κάτω. Ποιο παράδειγμα μεταρρυθμίσεων και διακυβέρνησης θα επικρατήσει; Το συντηρητικό ή το προοδευτικό; Γιατί οι κοινωνικές αξίες σε μεγάλο βαθμό επικαθορίζονται από το περιεχόμενο και το ήθος της διακυβέρνησης. Είναι οι μεταρρυθμίσεις που διαφοροποιούν τις κοινωνικές αξίες, σε μια κοινωνία που η συλλογικότητα δοκιμάζεται από το πλήθος των αλληλοσυγκρουόμενων ατομικοτήτων. Έχει σημασία να δούμε το βάθος και, κυρίως, την κατεύθυνση των μεταρρυθμίσεων: ποιους ωφελούν, πόσο αλλάζουν τη ζωή των πολλών, πόσο αλλάζουν την κοινωνία προς μια κατεύθυνση μεγαλύτερης δικαιοσύνης και απελευθέρωσης.

Καθεμιά κοινωνία ακολουθεί τον χρόνο της, διαθέτει τις δικές της δυνάμεις αντίστασης, που σχετικοποιούνται βεβαίως μέσα στην ορμή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αλλά κάθε κοινωνία, αναζητώντας ενδιάθετες δυνάμεις δημοκρατικής αντίστασης και σε άλλες χώρες, στη δική μας περίπτωση μέσα στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, μπορεί να διαψεύσει τη μοιρολατρία ότι το υπάρχον είναι σωστό και μοναδικό.

Μίλησα για το παράδειγμα από τα πάνω. Αυτό δεν αφορά μόνο ένα κράτος, αλλά , ακόμη πιο σημαντικό, ολόκληρη την Ευρώπη. Μια Ευρώπη, που μέσα στην κρίση, απογοήτευσε αλλά δεν διέψευσε τους Έλληνες (εξ’ ου και τα ποσοστά του ευρωσκεπτικισμού, τα οποία αυξήθηκαν και διεκδικούν να γίνονται πλειοψηφικά), αλλά η σημερινή δική της κρίση, κρίση της λιτότητας αλλά και των ταυτοτήτων ένταξης που ενεργοποιείται με το μεταναστευτικό, δημιουργεί την εντύπωση ενός πιθανού συγχρονισμού ανάμεσα στην κρίση του μέρους και του όλου. Μια εξέλιξη που επιβάλλει την ανάγκη σύγκλισης σε μια στρατηγική ριζικής επαναθεμελίωσης της Ευρώπης. 

Διαφορετικά, οι συντηρητικοί άνεμοι θα αποδειχθούν καταστροφικοί για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Θα ήθελα να κλείσω με ένα αισιόδοξο μήνυμα: είναι το σχέδιο για μια πιο δίκαιη Ευρώπη, που εκπόνησαν 50 Ευρωπαίοι οικονομολόγοι, ιστορικοί και πολιτικοί, με στόχο την αναχαίτιση της φτώχειας, της ανισότητας, του λαϊκισμού και της απογοήτευσης που σαρώνουν σήμερα την Ενωμένη Ευρώπη, ανάμεσά τους ο Τομά Πικετί. 

Ζητούν την δραστική αύξηση των δημοσίων εσόδων του τρέχοντος ευρωπαϊκού προϋπολογισμού κατά 800 δισεκατομμύρια ευρώ από την πανευρωπαϊκή φορολόγηση στα κέρδη των μεγάλων επιχειρήσεων, στα μεγάλα εισοδήματα, στους κατόχους ακίνητης περιουσίας και στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 

Θα είχε ενδιαφέρον ο δημόσιος διάλογος πάνω σε αυτήν την πρόταση, καθώς και να επακολουθήσει μια έρευνα γνώμης.

Η εκδήλωση της διαΝΕΟσις με θέμα  ‘Οι Αξίες μας’ πραγματοποιήθηκε στις 12/12/2018 στην Αθήνα. Είναι μέρος της έρευνας σε 110 χώρες του κόσμου, της παγκόσμιας έρευνας αξιών (World Values Survey). Στην Ελλάδα έγινε με συνεργασία του ΕΚΚΕ και της METRON ANALYSIS.

Μίλησαν:

Ο Διευθυντής του ΕΚΚΕ Νίκος Δεμερτζής

Ο Πρόεδρος της διαΝΕΟσις Δημήτρης Δασκαλόπουλος

Ο Στράτος Φαναράς από τη METRON ANALYSIS

Τα ευρήματα της έρευνας σχολίασαν οι:

Νίκος Φίλης,

Ευάγγελος Βενιζέλος,

Μητροπολίτης Γαβριήλ

Την συζήτηση συντόνισε η δημοσιογράφος Φαίη Μαυραγάνη